Ιωάννης Κουντουράς, ένας μεγάλος ιατρός και σπουδαίος κοινωνικός παράγων του νησιού μας

Ιωάννης Κουντουράς, ένας μεγάλος ιατρός και σπουδαίος κοινωνικός παράγων του νησιού μας

του Ανδρέα Φ. Μιχαηλίδη

Ο Ιωάννης Γεωργίου Κουντουράς γεννήθηκε στο Σκόπελο, στην περιοχή Γέρας της Λέσβου, το 1881. Ήταν το μεγαλύτερο από τα τρία αγόρια αγροτικής αλλά σχετικά εύπορης οικογένειας. Ο πατέρας του, καλλιεργημένος και προοδευτικός άνθρωπος, είχε χρηματίσει δημογέροντας στο χωρίο του επί τουρκοκρατίας. Γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1897 και έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα το 1902. Στη συνέχεια και μέχρι το 1906, διετέλεσε εσωτερικός βοηθός στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός κοντά στον καθηγητή της Χειρουργικής Μαρίνο Γερουλάνο. Μετεκπαιδεύθηκε στο Παρίσι και το Βερολίνο, ενώ το 1908 έλαβε την άδεια ασκήσεως της Ιατρικής από την Αυτοκρατορική Σχολή της Κωνσταντινουπόλεως[1].

Εγκαταστάθηκε στη Χίο και ορίστηκε Διευθυντής χειρουργός του Νοσοκομείου, κατόπιν συστάσεως του καθηγητή του Μ. Γερουλάνου[2]. Παντρεύτηκε τη Μαρία, κόρη του ιατρού Χριστόφορου Ροδοκανάκη[3] , η οποία πέθανε το 1928 σε ηλικία μόλις 36 χρόνων[4]. Ο Ι. Κουντουράς απέκτησε δυο κόρες. Τη Μίτσα[5] και τη Ρένα, η οποία, το 1919, μόλις επτά χρόνων, βάπτισε το μικρό γιο του τότε Γενικού Διοικητή της Χίου Γεωργίου Παπανδρέου, δίνοντάς του το όνομα Ανδρέας[6].

Υπήρξε ικανότατος χειρουργός και ιδιαίτερα αγαπητός σε όλο τη νησί μας. Η φήμη του είχε φθάσει στα γύρω νησιά και στα Μικρασιατικά παράλια, απ’ όπου και προσέρχονταν ασθενείς για θεραπεία[7].

Το 1910 ίδρυσε ιδιωτική Κλινική στη Χίο, στην οποία νοσηλεύθηκαν πολλοί ασθενείς κάθε ηλικίας. Αρχικά, όπως πληροφορούμαστε από τον Τύπο της εποχής η Κλινική του στεγάστηκε στην οικία Καρδασιλάρη και αργότερα, στο τέλος του έτους 1917, μεταφέρθηκε στην παραλία, στο οίκημα Λατουσάκη, όπου στεγαζόταν μέχρι τότε το ξενοδοχείο «Κοραής»[8]. Για περισσότερα από είκοσι χρόνια δημοσιεύονταν στον Τύπο της εποχής αρκετές δεκάδες περιστατικών τα οποία είχαν αντιμετωπισθεί με επιτυχία στην Κλινική Κουντουρά.

Ποικίλες ήταν οι περιπτώσεις των ασθενών οι οποίες αντιμετωπίστηκαν εκεί. Πρώτες σε αριθμό οι περιπτώσεις τραυματισμών κάθε είδους: από πυροβόλα όπλα (εγκληματική ενέργεια ή αυτοτραυματισμός), πτώσεις από ύψος, τροχαία ατυχήματα, ξυλοδαρμοί, εργατικά ατυχήματα, ανάφλεξη κροτίδων ή δυναμίτιδας κ.α. Παράλληλα αντιμετώπιζε άμεσα χειρουργικά προβλήματα, όπως όγκους του ήπατος, διατρήσεις κοίλων οργάνων του πεπτικού, νεφροπάθειες, σκωληκοειδίτιδες, κήλες, ινομυώματα, συρίγγια κ.α.

Ο Ιωάννης Κουντουράς ήταν αναμφισβήτητα ένας θαρραλέος και τολμηρός χειρουργός, ο οποίος δεν δίσταζε να εκτελέσει σοβαρές, μείζονες χειρουργικές επεμβάσεις προκειμένου να σώσει τη ζωή των ασθενών του. Επεμβάσεις στο ήπαρ, υστερεκτομές, λαπαροτομίες, γαστροεντεροαναστομώσεις, κρανιοτομίες, νεφρεκτομές, επεμβάσεις τις οποίες εκτελούσε ο Ι. Κουντουράς, θεωρούνται και σήμερα, με τις γνωστές προόδους της επιστήμης, σοβαρές και εργώδεις επεμβάσεις. Ο Ιωάννης Κουντουράς εκτελούσε παράλληλα με την ίδια επιτυχία και απλούστερες θεωρούμενες χειρουργικές επεμβάσεις όπως σκωληκοειδεκτομές, κήλες, ακρωτηριασμούς, ανατάξεις καταγμάτων κ.α.

Ενδεικτικά αναφέρουμε την κίνηση της Κλινικής Κουντουρά κατά τον μήνα Ιούνιο του 1915, όπως δημοσιεύτηκε στον Τύπο της εποχής: 4 λαπαροτομές, 4 σκωληκοειδίτιδες, 1 περιεσφιγμένη κήλη, 1 υστερεκτομή (ινομύωμα), 1 διέκπρισις πλευράς, 2 οστεομυελίτιδες, 10 φλέγμονες, 1 αιμορροΐδες, 1 υδροσυρίγγιο[9].

Από σχετικές καταχωρήσεις στον Τύπο της εποχής γνωρίζουμε πως εξωτερικούς ασθενείς ο Ι. Κουντουράς εξέταζε στο Φαρμακείο Ι. Σπίνου, ενώ στην Κλινική του παρέμεναν μόνο ασθενείς για νοσηλεία[10].

Το έργο του για την προάσπιση της υγείας των κατοίκων του νησιού μας, για την εποχή του και τα μέσα που μπορεί να διέθετε τότε η Κλινική μιας επαρχιακής πόλης, θα πρέπει να θεωρηθεί τιτάνιο.
Ο Ι. Κουντουράς είχε αναπτύξει και μεγάλη πατριωτική δράση, συνεισφέροντας, όπου του ζητήθηκε, τις ιατρικές υπηρεσίες του στην πατρίδα.

Κατά τον απελευθερωτικό αγώνα του 1912 αρκετοί τραυματίες οδηγούνται στην Κλινική Κουντουρά, όπου δέχονται τις φροντίδες του ιατρού. Η Κλινική είχε επιταχθεί από τα στρατεύματα Κατοχής. Εκεί νοσηλεύθηκαν οι τραυματίες υποπλοίαρχος Ι. Δεμέστιχας και λοχαγός Κουβέλης[11].

Κατά τους βαλκανικούς πολέμους, τον Ιούνιο του 1913, η τότε ελληνική κυβέρνηση του ζητά να συνδράμει στην περίθαλψη των τραυματιών σε στρατιωτικά Νοσοκομεία, έναντι σχετικής αμοιβής. Ο Ι. Κουντουράς απαντά αμέσως πως είναι έτοιμος να προσφέρει τις υπηρεσίες του, χωρίς καμιά απολύτως αμοιβή[12]. Πράγματι, μερικές μέρες αργότερα, αναχωρεί με τη σύζυγό του για τη Θεσσαλονίκη. Εκεί, μαζί με τον καθηγητή του Μ. Γερουλάνο, αναλαμβάνει τη διεύθυνση μονάδων δυναμικότητας 700 κλινών, για την περίθαλψη τραυματιών του στρατού. Στη Θεσσαλονίκη παραμένει για ένα περίπου μήνα προσφέροντας πολύτιμες ιατρικές υπηρεσίες[13].

Αργότερα, τον Ιούλιο του 1921, προσκαλείται εκ νέου από τον καθηγητή Μ. Γερουλάνο να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Ερυθρό Σταυρό, για την περίθαλψη των τραυματιών του Μικρασιατικού Μετώπου. Ο Ι. Κουντουράς ανταποκρίνεται και πάλι πρόθυμα. Τον ακολουθεί και η σύζυγός του Μαρία, η οποία εργάζεται σε προκεχωρημένα νοσοκομεία ως νοσοκόμος[14].

Όμως ο Ι. Κουντουράς υπήρξε πρωτοπόρος και στον επιστημονικό τομέα. Στις αρχές του έτους 1925, διαπραγματεύεται με ευρωπαϊκό Οίκο την προμήθεια και εγκατάσταση ακτινολογικού μηχανήματος ακτινοθεραπείας και διαγνωστικής στη Χίο. Είναι το πρώτο τέτοιο μηχάνημα το οποίο εγκαθίσταται στη Χίο … «πληρουμένης ούτω μιας αισθητής ελλείψεως εν τη πόλει μας», όπως γράφεται στον Τύπο της εποχής[15].

Την άριστη επιστημονική του κατάρτιση την μαρτυρά το πλήθος των περιστατικών τα οποία με εξαιρετική επιτυχία αντιμετώπισε, αλλά και η επιβεβαίωση των διαγνώσεων και της αντιμετώπισης των ασθενών του. Τον Ιανουάριο του 1915, επισκέπτεται τη Χίο ο καθηγητής Αντώνιος Χριστομάνος[16], προκειμένου να εξετάσει τον ασθενή Σωκράτη Κιτριλάκη. Μετά την εξέταση, ο καθηγητής προσυπογράφει τη διάγνωση των θεραπόντων ιατρών Ι. Κουντουρά και Χρ. Ροδοκανάκη[17].

Ο Ι. Κουντουράς υπήρξε και ένας εξαιρετικά ευαίσθητος κοινωνικά άνθρωπος. Συνέδραμε πλήθος ασθενών, χωρίς να υπολογίζει την οικονομική επιφάνειά τους. Για το λόγο αυτό ήταν ιδιαίτερα λαοφιλής. Παράλληλα αναμίχθηκε ενεργά στην κοινωνική ζωή της νέας πατρίδας του. Ενδιαφέρεται για την επέκταση του Νοσοκομείου, αναμιγνύεται στα κοινά, αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για τη σύσταση Συλλόγων στο νησί μας κ.α.

Έτσι, το 1914, συμμετέχει στην επιτροπή ανεγέρσεως του Αργέντειου Τμήματος Μολυσματικών Νοσημάτων του Σκυλίτσειου Νοσοκομείου Χίου.

Το Μάρτιο του 1916 ορίζεται Δημοτικός Σύμβουλος Χίου, μέχρι τη διενέργεια δημοτικών εκλογών[18].

Τον επόμενο χρόνο εκλέγεται στο Διοικητικό Συμβούλιο του Ιατρικού Συλλόγου Χίου, ενώ το 1927 εκλέγεται Πρόεδρός του[19].

Κατά τη σύσταση του Φιλοτεχνικού Συλλόγου Χίου το 1918 ο Ιωάννης Κουντουράς βρίσκεται, μαζί με τη σύζυγό του Μαρία, ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη του Ομίλου, όπως και ο αδελφός του Μίλτος[20]. Αργότερα, το Μάρτιο του 1932, δίνει διάλεξη από το βήμα του Φιλοτεχνικού, με θέμα: Η Αφροδίτη της Μήλου[21].

Αργότερα, το 1924, συμμετέχει ενεργά στη δημιουργία Λέσχης πνευματικής κατάρτισης του χιώτικου λαού.

Το 1928 δημοσιοποιείται στον Τύπο της εποχής η από μέρους του δωρεάν εξέταση ασθενών που του αποστέλλει η Ορθόδοξος Χριστιανική Ένωσις Κυριών και Νεανίδων Χίου[22].

Το 1931 συμμετέχει ενεργά στις διαδικασίες συγκρότησης του «Εν Χίω Συλλόγου Αργέντη», ενώ τον ίδιο χρόνο ονομάζεται επίτιμος Πρόεδρος του ποδοσφαιρικού Σωματείου «Λαίλαψ».

Το Σεπτέμβριο του 1932 ο Ι. Κουντουράς εκλέγεται Γερουσιαστής Χίου, λαμβάνοντας 7.519 ψήφους, πολιτευθείς ως ανεξάρτητος, υποστηριζόμενος από την παράταξη των φιλελευθέρων[23]. Στη συνέχεια παραιτείται από Διευθυντής Χειρουργικού Τμήματος του Σκυλίτσειου Νοσοκομείου, λόγω ασυμβίβαστου της θέσεώς του με το αξίωμα του Γερουσιαστού.

Στις 21 Μαΐου του 1933 πεθαίνει ο πεθερός του, ο οποίος ήταν, για δεκαετίες, ηγέτης της φιλελεύθερης παράταξης στη Χίο[24]. Ο Ι. Κουντουράς εκλέγεται αμέσως διάδοχός του.

Όμως, ο Ι. Κουντουράς δεν έμελλε να ολοκληρώσει τον κύκλο της προσφοράς του στην επιστήμη και την πατρίδα.

Αιφνίδια, τις αρχές Αυγούστου του 1933, ο Ι. Κουντουράς αισθάνεται ισχυρό πόνο στην κοιλιακή χώρα. Οι θεράποντες ιατροί διαγνώνουν χολολιθίαση, έλκος ή σκωληκοειδίτιδα. Καλείται ο καθηγητής Νικόλαος Σμπαρούνης[25] από την Αθήνα, ο οποίος διαπιστώνει χολολιθίαση και συνιστά δίαιτα. Στις 11 Αυγούστου ο ασθενής μεταφέρεται στην Αθήνα, στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», συνοδευόμενος από φίλους του ιατρούς. Αμέσως χειρουργείται από τους χειρουργούς Μ. Μακκά (χιώτικης καταγωγής), Ν. Σμπαρούνη και Γεωργόπουλο και του γίνεται τυφλοστομία.

Αν και η μετεγχειρητική πορεία του κρίνεται ικανοποιητική, ένα μήνα αργότερα, στις 20 Σεπτεμβρίου η υγεία του παρουσιάζει δραματική επιδείνωση και την επομένη, 21 Σεπτεμβρίου καταλήγει[26]. Είναι τραγική ειρωνεία της ιστορίας, πως αυτός, ένας σπουδαίος χειρουργός, κατέληξε από κάποιο χειρουργικό πρόβλημα, το οποίο, όπως φαίνεται, δεν αντιμετωπίστηκε κατάλληλα εξ αρχής.

Κηδεύτηκε μέσα σε πάνδημο πένθος και θάφτηκε κοντά στη γυναίκα του στο νεκροταφείο του Αγίου Λουκά Βαρβασίου[27].

Ο επιφανής νομικός και επιστήθιος φίλος του Αλέξανδρος Παχνός[28] γράφει στην εφημερίδα «Νέα Χίος» σε νεκρολογία του για τον Ι. Κουντουρά:

… «Δημιούργημα των ιδίων του χειρών, του εαυτού του, επεκράτησε χάρις εις την ικανότητά του και ήσκησεν τεράστιον ηθικόν κύρος και πειστικότητα αφάνταστον επί του λαού μας, ο οποίος τον περιέβαλε με πραγματικήν λατρείαν δια την ευθύτητα του χαρακτήρος του, την θερμοτάτην στοργήν του προς τας λαϊκάς τάξεις, τα ανθρωπιστικά του ιδεώδη, το ολοζώντανο παράδειγμα αρετής και ανωτέρας πολιτικής ηθικής»…[29]

Η εφημερίδα «Παγχιακή» του πολιτικού του αντιπάλου Ανδρέα Πολεμίδη γράφει: …«Καταλείπει άνευ προστασίας τας δύο θυγατέρας του, αλλά και άνευ περιουσίας διότι – και τούτο προς τιμήν του – μετά εικοσιπενταετή εν Χίω πλουσιοτάτην ως ιατρού εργασίαν επαγγελματικήν, αποθνήσκει σχεδόν πτωχός»[30].

O φίλος και ομότεχνός του ιατρός Βίκτωρ Κουκουρίδης γράφει για τον Ι. Κουντουρά:

… «Παρά την κλίνην του πάσχοντος ο Κουντουράς εξέχυνεν όλον τον πλούτον της χαριτοβριθούς ψυχής του και προσέφερε την τρυφεράν του περιπάθειαν, τον οίκτον και πάσαν αγίαν του σκέψιν πραΰνων τον πόνον και επί πλέον, όπερ και θειότατον, ανακουφίζων την ένδειαν. […] Ο βίος του υπήρξεν βραχύς, αλλά πλούσιος εις απόδοσιν και πολυσήμαντος εν τη ευρύτητι ην θα κατέχει εις την μνήμην και εις την αγάπην απάντων των Χίων, μετά των οποίων είχε συνδεθεί και αφομοιωθεί. Είμαι Μυτιληναίος μου έλεγε, αλλά θέλω να σκέπτομαι και σκέπτομαι ως Χιώτης»[31].

Η εφημερίδα «Ταχυδρόμος» της Λέσβου αναγγέλλει το γεγονός του θανάτου τού Ι. Κουντουρά:

… «Το συγκλονιστικόν άγγελμα του προόρου και απροσδοκήτου θανάτου του Γιάννη Κουντουρά καταπλημμύρησε με οδύνην τα δύο αδελφωμένα νησιά του Αιγαίου. Η γνησία και η θετή πατρίς του εξαιρετικού επιστήμονος και ιδανικού ανθρώπου ενώνουν τους λυγμούς των»…[32]

Αναμφισβήτητα ο Λέσβιος στην καταγωγή και σπουδαίος Χιώτης στο πιο δημιουργικό μέρος της ζωής του, ο Ι. Κουντουράς, προσέφερε πολλαπλές υπηρεσίες το νησί μας. Σημάδεψε με την πορεία και την προσφορά του για περισσότερα από είκοσι χρόνια όχι μόνο τα υγειονομικά πράγματα της Χίου, αλλά τη δημόσια και κοινωνική ζωή του τόπου μας.

Δεν νομίζω πως συμβαίνει για κάποιον άλλο ιατρό της εποχής, η μνήμη του, ακόμη και σήμερα, 76 χρόνια από τον θάνατό του, να παραμένει ζωντανή στους κατοίκους του νησιού μας.

– «Ο Κουντουράς ο γιατρός!» λένε ακόμα οι πρεσβύτεροι «ο καλός γιατρός που αγαπούσε τον κοσμάκη».

Νομίζω πως ευτυχέστερος ιατρός δεν μπορεί να υπάρξει.

 

Σημειώσεις

[1] Παϊδούσης Μ., Η ιατρική στη Χίο, κατά τους τελευταίους αιώνες (1600-1900), Χίος 2001, σ. 132.

[2] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3402 (27/9/1933). Ο Μαρίνος Γερουλάνος (1867-1960) υπήρξε μια μεγάλη ιατρική φυσιογνωμία της νεότερης Ελλάδος. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, του οποίου έγινε διδάκτορας το 1892. Συνέχισε στις σπουδές του σε Πανεπιστήμια της Γερμανίας (Βερολίνο, Κίελο κ.α.), όπου διακρίθηκε και ως πανεπιστημιακός δάσκαλος. Το 1902 διορίζεται Διευθυντής του Χειρουργικού Τμήματος του Νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» και το 1911 Καθηγητής Χειρουργικής Παθολογίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο. Από το 1933 ήταν μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της οποίας το 1940 χρημάτισε Πρόεδρος. Ανέπτυξε σπουδαία πατριωτική και κοινωνική δράση. Η ιδιωτική του κλινική, την οποία δώρισε εξ ολοκλήρου, μαζί με τη βιβλιοθήκη του ιατρού Νικόλαου Σμπαρούνη  απετέλεσαν το Γερουλάνειο Ίδρυμα, σπουδαία νοσοκομειακή μονάδα της εποχής.

[3] Ο Χριστόφορος Ροδοκανάκης, γόνος της μεγάλης αρχοντικής οικογένειας Ροδοκανάκη του κλάδου των Μελλερέδων της, γεννήθηκε στη Χίο το 1867. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απ’ όπου απεφοίτησε το 1889 και αργότερα στο Παρίσι, όπου μετέβη για μετεκπαίδευση. Στη συνέχεια επέστρεψε στη Χίο. Από το 1900 αναμίχθηκε ενεργά στην πολιτική ζωή του νησιού, αρχικά, ως υπαρχηγός του Καναλικού κόμματος και στη συνέχεια, το 1909, ως αρχηγός του. Εξελέγη βουλευτής Χίου κατά τις εκλογές του 1915, 1920, 1923 και Γερουσιαστής το 1929 και το 1932. Νυμφεύτηκε την Άρτεμη Μηλιάδη με την οποία απέκτησε τρία τέκνα. Η κόρη του Μαρία νυμφεύθηκε το χειρουργό Ιωάννη Κουντουρά, ο δε γιος του Κωνσταντίνος χάθηκε σε στρατιωτική επιχείρηση το 1923 με το βαθμό του υπολοχαγού. Υπήρξε για δεκαετίες μέλος των Εφορειών των Φιλανθρωπικών Ιδρυμάτων της Χίου, προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες. Ειδικά κατά την περίοδο 1918-1925 έδωσε αγώνες για την υπεράσπιση της αυτοτέλειας των Ιδρυμάτων. Υπήρξε ο εμπνευστής της Εν Χίω Αντιπροσωπείας της Λονδινείου Επιτροπής και πολλών έργων ευποιίας για τη Χίο. Απεβίωσε στις 21 Μαΐου 1933 στη Χίο. [Βίος Σ., Επικήδειος εις τον πολύκλαυστον Χρ. Ροδοκανάκην, εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3311 (26/5/1933)· επίσης εφημ. Χιακόν Μέλλον, αρ.φ. 30 (15 Ιουν. 1948)· επίσης Άμαντος Κ., Χριστόφορος Ροδοκανάκης, περ Αιγαίον, Τ. 1, τ. 2 (1935), σσ. 65-68· επίσης χειρ. Βιβλιοθήκης Χίου «Α. Κοραής» αρ. 1583-1588].

[4] Στον τάφο της Μ. Ι. Κουντουρά που υπάρχει στον Άγιο Λουκά Βαρβασίου, αναγράφεται ότι γεννήθηκε στις 10/11/1892 και απεβίωσε στις 9/5/1928.

[5] Η Μίτσα αργότερα παντρεύτηκε το Νικόλαο Π. Καρδασιλάρη (πληροφορία Κωνσταντίνου Φαφαλιού, 30/12/2009), με τον οποίο δεν απέκτησε παιδιά (πληροφορία Καίτης Μελέκου, 5/1/2010).

[6] Πρόκειται για τον μετέπειτα πρωθυπουργό της Ελλάδας Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Το μυστήριο τέλεσε ο τότε Μητροπολίτης Κρήνης Καλλίνικος. Ο Γεώργιος Παπανδρέου παρέμεινε στη Χίο ως Διοικητής του νησιού από τον Ιανουάριο του 1917, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1920, οπότε και παραιτήθηκε για να πολιτευθεί στη Λέσβο. Η Ρένα παντρεύτηκε με τον Λέσβιο μηχανικό Παναγιώτη Βουλιουρή. [Τετράδια Μνήμης (επιμ. Μακρυδάκης Ι.), τ. Χίος 1919, σ. 14· επίσης περ. Χιακή Επιθεώρησις, τ. 5 (1964), σ. 87]

[7] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 260 (30/5/1913).

[8] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 754 (12/12/1917).

[9] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 474 (6/6/1915).

[10] Η εξέταση ασθενών στους χώρους των Φαρμακείων του νησιού ήταν συνήθης πρακτική των ιατρών της εποχής.

[11] Καρακασώνης Π., Ιστορία της απελευθερώσεως της Χίου κατά το 1912, Εν Αθήναις 1928, σσ. 45,47,116.

[12] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 268 (30/5/1913).

[13] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 279 (5/8/1913).

[14] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 1290 (8/7/1921).

[15] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 1825 (19/2/1925).

[16] Ο Αντώνιος Χριστομάνος (1870-1933) σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης του οποίου ανακηρύχθηκε διδάκτορας. Στη συνέχεια προσλαμβάνεται ως Επιμελητής και αργότερα ως Διευθυντής στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» (1898-1907). Το 1898 ανακηρύσσεται Υφηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αργότερα, το 1911, Καθηγητής. Υπήρξε σπουδαίος επιστήμονας με μεγάλη πολιτική και κοινωνική δράση.

[17] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 425 (8/1/1915).

[18] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 542 (7/3/1916).

[19] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 2141 (12/4/1927).

[20] Σπανός Γρ., Φιλοτεχνικός Όμιλος Χίου. Μια ενενηντάχρονη πνευματική πορεία, έκδ. Φ.Ο.Χ. – απ, Χίος 2008, σ.15. Ο Μίλτος εξελέγη μέλος των δυο πρώτων Διοικητικών Συμβουλίων του Φιλοτεχνικού το 1918 και το 1920.

[21] Σπανός Γρ., Φιλοτεχνικός Όμιλος Χίου… όπ.π., σ. 34.

[22] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 2298 (9/2/1928).

[23] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3134 (28/9/1932).

[24] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3310 (25/5/1933).

[25] Ο Νικόλαος Σμπαρούνης – Τρίκορφος (1888-1966) σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συνέχεια μετεκπαιδεύθηκε στη Γερμανία και τη Γαλλία. Μαζί με το Μαρίνο Γερουλάνο ίδρυσαν το Γερουλάνειο Ίδρυμα, του οποίου υπήρξε Διευθυντής από το 1952 μέχρι του θανάτου του. Εκεί εργάστηκε, μετά από πρόσκληση του Ν. Σμπαρούνη, ο μεγάλος Χιώτης ιατρός και λόγιος Μικές Παϊδούσης, ο οποίος και ίδρυσε την πρώτη Τράπεζα Αίματος. Ο Ν. Σμπαρούνης διετέλεσε Υπουργός στις κυβερνήσεις του Π. Βούλγαρη και του Στ. Μαυρομιχάλη. Δημοσίευσε εργασίες σχετικές με τη χειρουργική της κοιλίας.

[26] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3400 (20/9/1933)· επίσης εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3401 (26/9/1933).

[27] Εφημ. Παγχιακή, αρ.φ. 2436 (26/9/1933).

[28] Ο Αλέξανδρος Παχνός (1890-1941) σπούδασε Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και νομικές και πολιτικές επιστήμες στο Βερολίνο. Υπηρέτησε ως ανώτερος κρατικός υπάλληλος της ελληνικής πολιτείας. Εξελέγη επανειλημμένα βουλευτής Χίου, ως παράγων της φιλελεύθερης παράταξης, προσφέροντας μεγάλες υπηρεσίες στον τόπο. Υπήρξε επιστήθιος φίλος του Χριστόφορου Ροδοκανάκη και του Ιωάννη Κουντουρά, παραμένοντας πιστός στις δημοκρατικές ιδέες. Άφησε σημαντικό έργο, μελέτες κυρίως ιστορικού και πολιτικού χαρακτήρα. Η σπουδαία βιβλιοθήκη του δωρίθηκε από την οικογένεια του στη Βιβλιοθήκη Χίου «Α. Κοραής» [Σπανός Γρ., Αλέξανδρος Παχνός. Οι ιδέες και το έργο του, έκδ. Φιλοτεχνικός Όμιλος Χίου, Χίος 1981, σσ. 5-23]

[29] Εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3401 (26/9/1933).

[30] Εφημ. Παγχιακή, αρ.φ. 2435 (21/9/1933).

[31] Κουκουρίδης Β., Λόγοι και άρθρα (επιμ. Κ. Κουκουρίδη), Αθήνα 1986, σσ. 167-170

[32] Αναδημοσίευση στην εφημ. Νέα Χίος, αρ.φ. 3409 (5/10/1933).