Μίλτος Κουντουράς, ο Εικονοκλάστης Παιδαγωγός. 70 χρόνια μετά την αποδημία του (1940 – 2010)

Μίλτος Κουντουράς, ο Εικονοκλάστης Παιδαγωγός. 70 χρόνια μετά την αποδημία του (1940 – 2010)

του Περικλή Μαυρογιάννη

Και πολύ πιο βαθιά πίσω απ’ τα κύματα
στο Νησί με τους κόλπους των ελαιώνων
Μια στιγμή μου εφάνηκε θωρούσα Εκείνον
που το αίμα του έδωσε να σαρκωθώ
τον τραχύ του Αγίου δρόμο ν’ ανεβαίνει
μια φοράν ακόμη.
Μια φοράν ακόμη
στα νερά της Γέρας ν’ ακουμπά τα δάχτυλα
και τα πέντε ν’ ανάβουνε χωριά
ο Παπάδος ο Πλακάδος ο Παλαιόκηπος
ο Σκόπελος και ο Μεσαγρός
εξουσία και κλήρος της γενιάς μου.

Οδυσσέας Ελύτης

 

Με τους παραπάνω στίχους, ο νομπελίστας συμπατριώτης μας ποιητής Ελύτης, και στον «Άξιον Εστί», έργο έντονης μυστικής ήχησης και στο λυρικό πεζό, «Ο ζωγράφος Θεόφιλος», αναφέρεται και παρουσιάζει την περιοχή της δικής του καταγωγής, απ’ τη γενιά της μάνας του, τη Γέρα της Λέσβου. Και προσεγγίζοντας σημειώνει: «Μα πρέπει να ‘χει ζήσει κανείς σ’ ένα νησί όπως η Μυτιλήνη, τον ήλιο ανάμεσα στον τόσο ιδιαίτερο τόνο των ελαιώνων, το χώμα, το χρώμα, τα σκληρά βράχια, τη θάλασσα, για να δοκιμάσει την αγαλλίαση μίας τέτοιας επιβίωσης δια μέσου της τέχνης». Σ’ αυτό το νησί που κατά τον ποιητή μας, «πουθενά, σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, ο ήλιος και η σελήνη δε συμβασιλεύουν τόσο αρμονικά», και ποιος ξέρει σε τι καιρούς απίθανους, ποιος θεός για να κάνει το κέφι του, έκοψε και φύσηξε μακριά ίδιο πλατανόφυλλο καταμεσής του πελάγους, σ’ αυτό το νησί, σε κάποιο μυστηριακό ξημέρωμα, 28 Φλεβάρη 1889, πριν 120 χρόνια, σ’ ένα από τα πέντε χωριά της Γέρας, το Σκόπελο, είδε το φως της ζωής ο Μίλτος Κουντουράς. Ο χαρισματικός φιλόλογος, ο εικονοκλάστης παιδαγωγός, ο δάσκαλος της Ρωμιοσύνης που απόψε, σε τούτη τη σεμνή σύναξη με λαμπερές διπλές θύμησες, τιμούμε τη μνήμη του και το πολύτιμο έργο του.

Φίλες και φίλοι,

Ας αφήσουμε απόψε τη σκέψη μας να ταξιδέψει πίσω στα παλιά, στις αρχές του περασμένου αιώνα, για να συναντήσουμε ανθρώπους και πρόσωπα, ανθρώπους και γεγονότα, αγώνες και αγωνίες, έργα και ημέρες εκείνου και περί αυτόν, του φωτοδότη δάσκαλου Μίλτου Κουντουρά. Και τι βλέπουμε; Ότι το περιβάλλον της περιοχής της Γέρας εκείνης της εποχής, συνδυάζει οικονομική και πνευματική ανάπτυξη, ότι τα παράλια της απέναντι ανατολής έχουν καταντήσει σαν αποικία σε Γεραγώτες και Μυτιληνιούς, ότι το εμπόριο και οι ανταλλαγές δίνουν πλούτο στο νησί, αλλά και πως ξενιτεμένοι Μυτιληνιοί στην Αίγυπτο, στην Πόλη, στην Οδησσό και από άλλα μέρη αναπτύσσουν εδώ στο νησί-πατρίδα τις βιομηχανίες του λαδιού και σαπουνιού και «οι φουγάροι των ελαιοτριβείων καλά καπνίζουν», όπως γράφεται.

Εδώ λοιπόν ο γερό – Κουντουράς, δημογέροντας την εποχή της Τουρκοκρατίας, άνθρωπος ρεαλιστής, πρακτικός και προοδευτικός, άνθρωπος με διοικητικά προσόντα αλλά και συναισθηματικός, με ξεχωριστή αγάπη στα γράμματα και μυαλοσύνη στο σπιτικό του, μεγαλώνει και σπουδάζει και τους τρεις γιους του, τους κάνει επιστήμονες. Ο μεγάλος, ο Γιάννης, γίνεται γιατρός, χειρουργός, με δικιά του κλινική στη Χίο. Θα ακούσουμε αργότερα, τον έτερο αποψινό ομιλητή, τον κ. Ανδρέα Μιχαηλίδη, να μας εξιστορεί με γλαφυρότητα και δεξιοτεχνία τόσα και τόσα για τη ζωή και την επιστήμη του Γιάννη Κουντουρά, ιδιαίτερα εδώ στη Χίο.

Ο μικρός αδερφός, ο Παναγιώτης, δικηγορεί στη Μυτιλήνη. Και ο Μίλτος Κουντουράς, πνεύμα ανήσυχο και επαναστατικά ονειροπόλο, σπουδάζει στη Φιλοσοφική Σχολή, πραγματοποιώντας τις εφηβικές, φλογερές προσδοκίες του, που ήδη απ’ το Δημοτικό, οι σπουδαίοι και εμπνευσμένοι Δάσκαλοί του, πρωτοπόροι, ανεπανάληπτες πνευματικές φυσιογνωμίες των γραμμάτων και της παιδείας τότε, είχαν απλόχερα και χαρισματικά μυσταγωγήσει στην ψυχή του Μίλτου Κουντουρά το νέκταρ της σοφίας και τον έρωτα της παιδείας, για μια μόρφωση ουσιαστική, αληθινή

Δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, για το Μίλτο Κουντουρά, που από έφηβος ακόμη, μαθητής του Γυμνασίου, έγραφε τραγούδια ή έστηνε στα φοιτητικά του χρόνια σκηνές θεάτρου στο σπίτι του στη Γέρα, ανεβάζοντας με ερασιτέχνες φίλους του το 1913 τον «Οιδίποδα Τύραννο», «την εποχή των ανατροπών που ήταν προ των πυλών ο δημοτικισμός», όπως σημειώνει ο Π. Δ. Πανταζής.

Είναι πάντως πολύ χαρακτηριστικό ότι σ’ εποχή που ο δημοτικισμός θεωρείται σκάνδαλο, η Μυτιλήνη υποδέχεται, μετά το θάνατο του Αργύρη Εφταλιώτη, τον Ψυχάρη, με τους επίσημους εκπροσώπους της: το Δεσπότη, το Νομάρχη, το Δήμαρχο! Ο Μυριβήλης γράφει σχετικά: «Η Μυτιλήνη είναι ίσως η μόνη γωνιά της Ελλάδας που η πνευματική απελευθέρωση δεν βρήκε αντίδραση. Ακόμα καμιά εφημερίδα Μυτιληνιά δεν βρέθηκε ποτές να γράψει ενάντια στη Δημοτική ούτε στην πιο κρίσιμη περίοδο». Άλλωστε είναι γνωστό στη Μυτιλήνη πρωτοβγήκε πολιτική εφημερίδα που γραφόταν πέρα για πέρα στη Δημοτική, η “Καμπάνα”, το 1923,του Μυριβήλη.

Ξεκινά λοιπόν ο Μίλτος Κουντουράς από τις ρίζες της Λεσβιακής πνευματικής πρωτοπορίας, και μπαίνει στο λογοτεχνικό κλίμα της Λεσβιακής άνοιξης, που με αρχηγό το φίλο του το Στράτο Μυριβήλη, άνοιξε καινούριους ορίζοντες στη Νεοελληνική λογοτεχνία, και σαν έτοιμος από καιρό ξεχύνεται στην πνευματική μας ζωή με την ένταση και την απήχηση φυσικής δύναμης – ένας ποταμός «Ευεργέτουλας»! Όταν ήρθε ο Κουντουράς πήρε το ψευδώνυμο Ευεργέτουλας, (ποταμός που χύνεται στον κόλπο της Γέρας), και υπέγραψε το επαναστατικό του κείμενο «Κλείστε τα Σχολειά», που αποτέλεσε το σύνθημα της αλλαγής που έφερε στην παιδεία. Ένας Ευεργέτουλας που σάρωσε στο πέρασμά του πολλές προκαταλήψεις, χαρίζοντας στον τόπο τα ευεργετικά του νερά.

Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τότε, το 1923, ενώ η Λέσβος βρίσκεται σε μεταβατική εποχή, η Λεσβιακή άνοιξη αναπτύσσεται, η Εκπαιδευτική κατάσταση παραπαίει, ο Μίλτος Κουντουράς, ξεπερνώντας τις αντίξοες κοινωνικές συνθήκες καταθέτει δημόσια την άποψή του για την Εκπαίδευση. Με ελάχιστη εκπαιδευτική εμπειρία, πολύχρονη στράτευση, πέντε χρόνια και τριών μηνών περίπου, συμπυκνώνοντας στη δική του φύση ο Κουντουράς, τις ποικίλες εμπειρίες και τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες, δημοσιεύει την ανατρεπτική του θέση, τις προσδοκίες και το όραμά του, για το εκπαιδευτικό ζήτημα, με το «Κλείστε τα Σχολειά», στην εφημερίδα “Καμπάνα” του Μυριβήλη, σε δέκα συνέχειες.

Το κείμενο αυτό το οποίο εμπεριέχει τις σκέψεις και τις αντιλήψεις, τις ιδέες και τα βιώματα, με τους χαρακτηριστικούς όσο και προφητικούς τίτλους: «το εκπαιδευτικό ξεχαρβάλωμα», «ο δασκαλισμός», «το κόμμα», «το σύστημα», «ο μισθός», «το κράτος», «η κοινωνία» και «μαστροχαλαστάδες», καταγγέλλει με ασυνήθιστο σθένος:

• Το στείρο και οπισθοδρομικό πνεύμα που κυριαρχούσε στα σχολεία.
• Τον κομματισμό, ο οποίος στεκόταν εμπόδιο σε κάθε πρωτοβουλία για αλλαγή στην εκπαίδευση και στην κοινωνία.
• Το άστοργο και αυταρχικό κράτος, που μεταχειρίζεται το δάσκαλο σα «διανοούμενο υποζύγιο», και τον καταδικάζει σε μία άθλια ζωή με γλίσχρο μισθό.
• Την υποκριτική κοινωνία που από τη μια ζητά τα πάντα από το δάσκαλο και από την άλλη τον περιφρονεί και θέλει να τον κρατεί σε οικονομική ένδεια και πνευματική καθυστέρηση.

 

Τέλος, το κυβερνητικό σύστημα, που έμενε αδιάφορο για τη «νεοελληνική πραγματικότητα» και με τον συγκεντρωτισμό του διαιωνίζει τη «διοικητική κακοδαιμονία», διογκώνει τη «γραφειοκρατία», καλλιεργεί τη «θεσιθηρία» και την «αργομισθία», και καταδικάζει «σε μαρασμό και απονέκρωση» τις ζωντανές δυνάμεις του λαού που ζει στην περιφέρεια.

Όμως, η επαναστατική κραυγή του Μίλτου Κουντουρά, με το άρθρο του «Κλείστε τα Σχολειά» δεν αποτελεί μόνο μια άρνηση της θλιβερής κατάστασης, αλλά ταυτόχρονα εμπεριέχει και δραστικές λύσεις. Πιο συγκεκριμένα προτείνει σ’ εκείνους που αγαπούν αυτή τη χώρα, να κλείσουν αυτά τα κατ’ όνομα Σχολεία, τα σχολαστικά, τα δογματικά, τα επιλεκτικά, τα παθητικά, τα πνευματοκτόνα, και στη θέση τους να χτίσουν καινούρια, θεμελιωμένα στο δημοκρατικό αίτημα, με στόχο να εξανθρωπίζουν τον άνθρωπο και να βελτιώνουν το κοινωνικό σύνολο. Σχολειά μέσα από τα οποία θα ξεπηδήσει «μια παιδαγωγική, συγκροτημένη απ’ τον εκπαιδευτικό και υπαγορευμένη από τις ανάγκες της καθημερινής πράξης».

Είναι εμφανές, ότι με το συγκεκριμένο άρθρο του, ο Μίλτος Κουντουράς, καταγγέλοντας με δύναμη τα κακώς κείμενα της εποχής του, έχει δρομολογήσει τις διώξεις, τις ταπεινώσεις και τις διαπομπεύσεις που θ’ ακολουθήσουν, έχει δηλαδή υπογράψει την καταδίκη του.

Είναι αποκαλυπτικές οι σελίδες του βιογράφου του, φιλολόγου Παναγιώτη Πανταζή:

«Η αφοσίωσή του στην παιδεία είναι οριστική, όταν το 1923 παίρνει μέρος σε διαγωνισμό του Υπουργείου Παιδείας και πετυχαίνει ως υπότροφος του κράτους να παρακολουθήσει Παιδαγωγική και Ψυχολογία σε γερμανικά πανεπιστήμια, όπου ύστερα από τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο, επικρατεί ένας παιδαγωγικός οργασμός. Και τελικά, δίπλα στο παιδί, μεταβάλλει σε πράξη τα παιδαγωγικά του οράματα, καταφέρνοντας καίριο πλήγμα στο είδωλο της δασκαλοκεντρικής παιδείας με την προγονοπληξία και τη ρηχή μόρφωση. Ο πρωτοποριακός ρόλος του Μίλτου Κουντουρά για την παιδεία, αλλά και η τραγική πάλη με τις αντιδραστικές δυνάμεις και ο διωγμός του εκδηλώθηκαν κυρίως στο Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης (1927 – 1930), που στάθηκε ιστορικό, όπως το «Βολιώτικο Σχολειό» (1908) και το «Μαράσλειο (1924) με το Δελμούζο».

Το Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης, που το 1930, όταν το επισκέφτηκε ο τότε Υπουργός της Παιδείας και πνευματικός άνθρωπος Γεώργιος Παπανδρέου, εντυπωσιασμένος απ’ αυτήν την κυψέλη εργατικότητας, οργάνωσης, πνοής και πίστης στην ομορφιά και τα ιδανικά, που ακτινοβολούσαν με φλόγα ζωής στα μάτια των μαθητριών του, είπε, με την επιγραμματικότητα που τον διέκρινε: «Εδώ δημιουργείται η νέα κι ωραία Ελλάς».

Ο ρόλος του Μίλτου Κουντουρά συμπληρώνεται και θεωρητικά με την περίφημη εισήγησή του στο εκπαιδευτικό γνωμοδοτικό συμβούλιο του κράτους, όταν έγινε μέλος του, από το 1930 έως και 33, καταξιώνοντας τη βαρύτητα του μαθήματος των Νέων Ελληνικών, και τη διδασκαλία της Δημοτικής. Στάθηκε τότε από τα βασικότερα στελέχη της εκπαιδευτικής αναγέννησης του Βενιζέλου, στην εποχή της υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου. Και είναι επίσης γνωστό, και φαίνεται κι από μια επιστολή του προς το φίλο του γυμνασιάρχη στη Μυτιλήνη Αριστείδη Δελή, υπάρχει στο αρχείο του Δελή, ότι εκείνος προώθησε τον Ευάγγελο Παπανούτσο ως διευθυντή του Διδασκαλείου Μυτιλήνης, διότι η Δημοτική στη Μυτιλήνη είχε έδαφος, είχε έμψυχο υλικό, κι έπρεπε ένας Παπανούτσος να είναι στο τότε Διδασκαλείο.

Αλλά κι εναντίον του ειδώλου της Μοναρχίας, έδωσε ο Κουντουράς, όταν χρειάστηκε, τη μάχη του προοδευτικού ανθρώπου. Στο «Δημοκράτη» και στον «Ταχυδρόμο», εφημερίδες της πάντα δημοκρατικής Μυτιλήνης, δημοσιεύονται δύο άρθρα του, το «Δημοκρατικό σάλπισμα» και «Η λαμπαδηδρομία των νέων», με τα οποία παίρνει ανοικτή θέση, στο δημοψήφισμα του 1935, για τη σωτηρία της δημοκρατίας.

Δυστυχώς η δημοκρατία έσβησε. Και ο Κουντουράς, χωρίς ν’ απομακρύνεται από την έπαλξη της ευθύνης του, αρχίζει την έκδοση του αναγεννητικού περιοδικού «Παιδεία», 1936, του οποίου οι βασικές αρχές είναι, κατά το Μίλτο Κουντουρά, οι ίδιες βασικές αρχές της αγωγής, δηλαδή:

• Βάση και προϋπόθεση είναι η Ελευθερία,
• Μέσον και μέθοδος είναι η Εργασία,
• Σκοπός και τέρμα είναι η Μόρφωση.

 

Την περίοδο εκείνη, παρά τα χτυπήματα που δέχθηκε, γράφει με ανακούφιση στο φίλο του Ευάγγ. Παπανούτσο : «Επιτέλους, βρήκα λίγο, αδερφέ, και τον εαυτό μου, που τον είχα εντελώς χάσει τα τελευταία χρόνια. Ο ρόζος στα δάχτυλά μου, που άρχισε να εξαφανίζεται βλέπω με χαρά μου πως ξανασχηματίζεται πάλι απ’ την πίεση – την οργισμένη κάποτε πίεση του κονδυλοφόρου».

Και, καθώς αναγνωρίζει από μακριά τον ίσκιο της δικτατορίας που έρχεται, φωνάζει από τις στήλες της «Παιδείας», με αφορμή τη συγκρότηση μιας «Ένωσης για τις ελευθερίες του Ανθρώπου και του Πολίτη», ότι «συσταίνει θερμά στους εκπαιδευτικούς και στους ανθρώπους των Γραμμάτων και των Τεχνών να ενωθούν μαζί της σ’ έναν πνευματικό, αντιφασιστικό και απελευθερωτικό αγώνα, για να αποδιωχτεί όσο μπορεί, μακριά μας ο κίνδυνος που μας απείλησε και μας απειλεί».Μάιος 1936.

Όμως, μάταια. Μαζί με το είδωλο της μοναρχίας υψώνεται σε λίγο και το είδωλο της δικτατορίας του Μεταξά. Και του ζητά να υπογράψει πως δε θ’ αντισταθεί στο καθεστώς. Μπορεί, αν θέλει, να συμβιβαστεί με τη δικτατορία, όπως έκαναν πολλοί, και να συνεχίσει την έκδοση του περιοδικού. Τη στιγμή μάλιστα, που με την κατάργηση του Γνωμοδοτικού Συμβουλίου, Γενάρης ’33, αναγκάστηκε ο Κουντουράς ν’ αποσυρθεί από τη δημόσια υπηρεσία.

Οι δρόμοι τώρα κλείνουν από παντού. Τι θα κάνει; Αλλά ο Μίλτος Κουντουράς δεν προσκύνησε είδωλα. Γι’ αυτό, ασυμβίβαστος και με τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, σταματά την έκδοση της «Παιδείας».

Γενικά, ο προοδευτικός αυτός παιδαγωγός, στάθηκε ένας ανυποχώρητος και αδέσμευτος από πολιτικές ιδεολογίες μαχητής, καθώς και ασυμβίβαστος σε κάθε μορφή βίας. Σε αρκετές μάλιστα περιπτώσεις είπε πως «δεν μπορούσε να υποταγεί στην πειθαρχία ενός κόμματος». Και υπηρέτησε, αλλά και εξέφρασε την έννοια της ελευθερίας και στο σχολείο και στη ζωή και στους ιδεολογικούς αγώνες, όχι μόνο με λόγια ούτε μόνο με κοινές πράξεις, αλλά και με ηρωισμό.

Σε σχετική ερώτηση, για τις πολιτικές του ιδέες, για τις οποίες δεν ήταν τόσο εκδηλωτικός, πράγμα που έδωσε την ευκαιρία σε μερικούς να τον συνταυτίσουν με τις δικές τους ιδέες, η απάντησή του ήταν : «Δεν υποτάσσομαι σε συστήματα. Δεν οργανώνομαι. Θέλω να είμαι ελεύθερος!», κατά τη μαρτυρία της αγαπημένης του συζύγου Ολυμπίας Κουντουρά.

Φίλες και φίλοι,

Για τη ζωή και το έργο του Μίλτου Κουντουρά έχουν γραφεί σελίδες και σελίδες, έχουν γίνει ομιλίες κι ομιλίες, συνέδρια κι αφιερώματα. Οι μνήμες και οι θύμησες μάς έχουν φέρει πολλές φορές το δάκρυ στα ποιητικά του ουρανού της σαστισμένης μας ζωής, γιατί ο Μίλτος Κουντουράς, ο εικονοκλάστης και ειδωλοθραύστης παιδαγωγός, ο ποιητής που ό,τι άγγιξε το στόλισε, ο δάσκαλος της ρωμιοσύνης, ο ιδεολόγος της ζωής, της κοινωνίας, ο μάρτυρας της προδομένης νεοελληνικής αναγέννησης, ο καινοτόμος αγωνιστής που με την καταλυτική κραυγή «Κλείστε τα Σχολειά», τα σχολαστικά, όντως υπήρξε ως παιδαγωγός, κατά τον Ασημάκη Πανσέληνο, «ο πιο ανθρώπινος δάσκαλος πόβγαλε ποτέ το ρωμαίικο».

Φίλοι μου,

Στο σημείο αυτό, θα ‘θελα να πω το πόσο έχει ιδιαίτερη αξία να μελετήσει κανείς τις απόψεις σημαντικών ανθρώπων των γραμμάτων αλλά και της πολιτικής για το Μίλτο Κουντουρά και το έργο του, όπως αυτές έχουν καταγραφεί σε βιβλία και περιοδικά, απόψεις που αποδεικνύουν χαρακτηριστικά την αναγνώριση του έργου τού εμπνευσμένου παιδαγωγού, μαρτυρούν την αξία των πρωτοβουλιών του, αποκαλύπτουν το σπουδαίο και ανεπανάληπτο έργο του στο χώρο της εκπαίδευσης και διατηρούν στο διάβα των αιώνων ζωντανή τη μνήμη και τη δράση του. Μια μνήμη, που εμείς απόψε, στο πέρασμα των 70 χρόνων μετά την αποδημία του Μίλτου Κουντουρά, 13 Απρίλη του 1940, ευλαβικά τιμούμε, και νοερά, σαν όνειρο, πλάι στο επιθανάτιο κρεβάτι του τον θωρούμε, μες στα 51 της πασχαλιάς του χρόνια, δακρυσμένο, καθώς νιώθει πως πίσω του αφήνει για πάντα τη ζωή, τα όνειρα, τη γυναίκα και το παιδί του και εντελώς ανεπαίσθητα, σε λίγο, η μεγάλη του καρδιά που τόσο αγάπησε τα μάτια τα φλογάτα των παιδιών που λαχταρούσαν φως, φως, λύγισε. Λύγισε… Κι ύστερα, σιωπή…