Σχολείο και ζωή – 4.Ο Καραχρίστος

Πρώτη φορά άκουσα τ’ όνομά  του κ’ έδωκα προσοχή σ’ αυτό στην Αθήνα, το Σεπτέμβριο του 1926, στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο».Ήταν τότε εποχή «κοσμογονίας» όπως μου τηνε  χαρακτήρισε ο Γληνός, επρόκειτο δηλαδή να γίνουν, επί Κυβερνήσεως Κονδύλη και Υπουργίας Παπά, μεταβολές σε χαρακτηριστικές θέσεις της Εκπαιδεύσεως και τον λόγο θα τον είχαν κυρίως οι «δικοί μας» του «Εκπαιδευτικού Ομίλου». Τότε, εάν κανένας διευθυντής Διδασκαλείου Αθηνών ή Θεσσαλονίκης γινόταν Εκπαιδευτικός Σύμβουλος, την κενή του θέση στο Διδασκαλείο θα την έπαιρνα εγώ. Ο Γληνός όμως έβλεπε με κακό μάτι το διορισμό του Καραχρίστου στο Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, γιατί στη φιλία και στην ιδεολογία του δεν είχε εμπιστοσύνη κ’ εχτίμηση. Ήταν αυτός ο πρώτος χαρακτηρισμός που άκουα για τον Καραχρίστο.

Κατόπι στις Σέρρες άκουσα πλατύτερα γι’ αυτόν κι από δασκάλους κι από ιδιώτες. Ο Καραχρίστος είχε κάνει κάποτε διευθυντής του μονοτάξιου Διδασκαλείου Σερρών αφήνοντας για ένα χρόνο τη διεύθυνση του Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης κ’ είχε αποχτήσει χάρη στην καλοσύνη, τη μειλιχιότητα και την εργατικότητά του εξαίρετη εχτίμηση απ’ όλους όσοι τονε πλησίασαν. Οι μαθητές κ’ οι γνωστοί του μιλούσαν με σεβασμό, με αγάπη και σχεδόν με θαυμασμό γι’ αυτόν. Εγώ τα άκουα ολ’ αυτά σιωπηλά, χωρίς να έχω τίποτε να προσθέσω, αφού δεν τονε γνώριζα, όμως κατάντησε σιγά – σιγά, ιδίως αργότερα, σε σχετικές συνομιλίες, να προσθέτω κ’ εγώ μερικά λόγια επαινετικά, μια που έβλεπα πως όλος ο κόσμος είχε μια γνώμη ακλόνητη για το πρόσωπό του. Ακόμα και στις οπτασίες της αρρώστιας μου η άγνωστη μορφή του με απασχόλησε μ’ έναν τρόπο που περιείχε κάτι από μια ιστορία αντιπάλου αλλά συνάμα και αγαθού ανθρώπου. Αυτό σημαίνει πως όλη αυτή η φήμη κατάβαθα με ανησυχούσε, όμως και με καθησύχαζε, γιατί, φαίνεται, συχνά είχα ακούσει πως ήταν άνθρωπος μαλακός και τίμιος.

Τα τέτοια ακούσματα γύρω στ’ όνομά του και το δικό μου ενδιαφέρον γι’ αυτόν μεγάλωσαν φυσικά όταν αργότερα γινόταν λόγος για τη μετάθεσή μου στη Θεσσαλονίκη κι όταν κατόπι αυτή, επί υπουργίας Αργυρού, πραγματοποιήθηκε. Τότε πια συζήτηση για το Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης ήταν τουταυτό συζήτηση για τον Καραχρίστο, αφού άκουσα μάλιστα μερικές φορές πως το Σχολειό αυτό σχεδόν έφερε από τον πολύ κόσμο τον παράτιτλο «Το Διδασκαλείο του Καραχρίστου». Αυτό έδειχνε πόσο το όνομά του είχε στενά δεθεί με το Διδασκαλείο και πόσο επομένως το Σχολειό αυτό θα ήταν επηρεασμένο από αυτόν.

Ολ’ αυτά άρχιζαν πραγματικά να με ανησυχούν και να επιζητώ να μάθω περισσότερα για τον άνθρωπο αυτόν, για τη μόρφωση, για το χαρακτήρα και τις ιδέες του, αφού φυσικά αυτά τα πράγματα θα χαρακτήριζαν στις μεγάλες του γραμμές και το Σχολειό που θα πήγαινα. Ο Καραχρίστος, λένε, ήταν παλιός δημοδιδάσκαλος. Σπούδασε κατόπι στην Αθήνα, μετεκπαιδεύτηκε στο Διδασκαλείο της Μέσης κοντά στο Γληνό, διορίστηκε πρώτα καθηγητής, ήδη από το 1915 που ιδρύθηκε, στο Διδασκαλείο τούτο, πήγε έπειτα ένα ή δυο χρόνια στη Γερμανία κι όταν γύρισε απ’ εκεί έγινε στο ίδιο Διδασκαλείο διευθυντής του. Ένα χρόνο μονάχα το εγκατέλειψε στ’ αναμεταξύ για να διευθύνει το λιγόζωο μονοτάξιο Διδασκαλείο των Σερρών. Τέλος το Νοέμβριο του 1926 διορίστηκε Εκπαιδευτικός Σύμβουλος και επομένως από τότε έως τον Ιούνιο που ήρθα εγώ, το Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης έμεινε ορφανό, γιατί, όπως θα δούμε παρακάτω, η διεύθυνση της υποδιευθύντριας Κας Πετυχάκη, ήταν μια αδύναμη σκιά.

Ο Καραχρίστος είχε γράψει και μερικά βιβλία που τα χαρακτήριζε κάποια εργατικότητα του συγγραφέα και μικρή δόση νεωτερισμού, όμως που δεν είχαν καμιά πρωτοτυπία ή εξαιρετική πνοή. Η επικρατέστερη τέλος γνώμη, ακόμα και ανθρώπων που μπορούσαν βαθύτερα να δουν ήταν η επόμενη που καλύτερα τη διατύπωσε ο Θεοδωρίδης:  Ο Καραχρίστος ήταν άνθρωπος που επιβλήθηκε με την εργατικότητά του, την καλή επιστημονική κατάρτισή του, τη μειλιχιότητα του χαρακτήρα του και την προσπάθειά του να μη δυσαρεστήσει κανένα. Προσπαθούσε να συμβιβάσει όλα τα πράγματα. Όλοι είχαν δίκιο. Ήταν ευγενικότατος και απόχτησε σχέσεις με την καλή κοινωνία που τον εχτιμούσε πολύ. Αλλά δεν ήταν άνθρωπος μεγάλων γραμμών και γενναίων πεταγμάτων. Οι πνοές του ήταν μικρές και περιορισμένες. Δεν είχε τη δύναμη με σθένος να επιβληθεί και να υποστηρίξει περαπέρα μια πίστη του. Η μαλακότητα και συμβιβαστικότητά του συγκρατούσε κάθε τι στο οποίο μόνο αποφασιστικό σθένος θα έδινε μια ορισμένη κατεύθυνση. Ήταν τέλος ο άνθρωπος, ο μικροαστός, που θα μπορούσε να συμβιβασθεί και να επιτύχει μέσα στο μικροαστικό και ανεξέλιχτο και αμόρφωτο ακόμα πνευματικά περιβάλλον της Θεσσαλονίκης. Ήταν ο άνθρωπος της μεταβατικής της εποχής.

Δεν κάπνιζε, δεν έπινε, ζούσε μια ζωή φρόνιμη και μετρημένη, ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος να διευθύνει και να συγκρατεί ένα κοριτσίστικο Σχολειό, με προσωπικό κοινό και συνηθισμένων αντιλήψεων, υπάκουος στους Νόμους μέχρι σχολαστικότητας, αδύνατος για να δώσει νέες γραμμές δικές του. Πήγαινε πρώτος στο Σχολειό κ’ έφευγε τελευταίος, δίνοντας έτσι σιωπηρά το παράδειγμα, όταν δε μπορούσε να επιβάλει αλλιώς τη γνώμη του. Όμως η αδυναμία σθένους έφθανε πολλές φορές σ’ ελαστικότητα, αφού π.χ. κάποτε, όπως μου αφηγήθηκε ιδιαιτέρως ο Καραμπλιάς, δέχθηκε σε ξεχωριστές εξετάσεις ένα παιδάκι μεγαλοαστού, πράγμα που δεν το επέτρεψε πρωτύτερα σ’ ένα άλλο παιδάκι ασημότερης οικογένειας.

Δέκα χρόνια περίπου έμεινε ο Καραχρίστος στο Διδασκαλείο αυτό και 4 ή 5 χρόνια το διεύθυνε. Τριτάξιο στην αρχή, έγινε εδώ και τρία χρόνια εξατάξιο. Το οίκημα σχετικώς καλό για την πρώτη περίοδο, γίνεται σιγά – σιγά απολύτως ανεπαρκές. Η εργασία τού διευθυντή εντούτοις φαίνεται παντού και στο οίκημα φροντισμένη, αν και πουθενά ξεχωριστή. Το οικοτροφείο είναι εντελώς δικό του δημιούργημα, αλλά κοινό κι αυτό και συνηθισμένο. Το διδαχτικό προσωπικό εντελώς κοινό… Στα παιδιά καμιά δημιουργικότητα, καμιά κίνηση – εντελώς κοινά αποτελέσματα…

Ήθελα πολύ να τονε γνωρίσω προσωπικά. Περνώντας από την Αθήνα τονε ζήτησα στο Υπουργείο, αλλά εκεί έμαθα ότι περιοδεύει τη Μακεδονία. Θα τονε συναντούσα λοιπόν εδώ. Πράγματι μια μέρα έμαθα ότι πρωί – πρωί επισκέφθηκε το Διδασκαλείο, σε ώρα που εγώ δεν ήμουν εκεί. Την άλλη μέρα τον επισκέφθηκα στο σπίτι του. Φιλοφρονέστατα και γλυκά και κάπως προστατευτικά με υποδέχτηκε. Τότε ξαναθυμήθηκα τη φυσιογνωμία του που την είχα δει φαίνεται πριν από πολλά χρόνια στο Πανεπιστήμιο. Στο δωμάτιό του ήταν επισκέπτες, κυρίως δάσκαλοι και καθηγητές, μερικοί μάλιστα του Διδασκαλείου. Καθίσαμε. Μιλούσε σχεδόν μονάχα αυτός. Μιλούσε ήρεμα, με τρόπο γλυκό, αλλά που περιείχε κάποια δόση περιωπής ή προστατευτικότητας. Η ομιλία του ήταν ομαλή, ανευρίαστη και ασκόνταυτη Πόσο αντίθετα νευριασμένα και κομμένα έβγαιναν τα δικά μου τα λόγια! Αλλά δε σ’ άφηνε να μιλήσεις. Μιλούσε σχεδόν μόνος του με τρόπο δασκαλευτικό. Τότε παρατήρησα πόσο κατ’ ουσία ήταν κοινά αυτά που έλεγε. Κοινοτυπίες και μπαναλιτέ τις έλεγε πλατειά αναλύοντάς τις σαν κάτι καινούργια πράγματα. Οι γυναικούλες τον άκουαν με ανοιχτό στόμα. Μιλούσε μέσα στην ψυχή μιας μικρομπουρζουαζίας. Τότε έβλεπα φανερά τη θέση μου. Βρισκόμουνα σ’ ένα εμποτισμένο από κοινοτυπία περιβάλλον, όπου η δική μου νοοτροπία όχι μόνο απήχηση δε θα εύρισκε, αλλά και θα προκαλούσε φοβερή αντίδραση. Αυτό μ’ ευχαριστούσε γιατί θα μου ανοιγόταν ένα πεδίο πάλης, αλλά και με λυπούσε γιατί θα ήταν αγώνας άγονος που ακόμα κι αν πετύχαινε ύστερ’ από πολύν καιρό, δε θα έφερνε τίποτα το νέο και δημιουργικό. Ίσως μονάχα να έφερνε το χάος – που όμως θα ήταν φοβερά εις βάρος μου!

Στη συνομιλία μας ένα πράγμα που μου έκανε εντύπωση και πρέπει να θυμάμαι είναι τούτο: Μου μίλησε μ’ ενθουσιασμό (δηλαδή με υπολογισμένα γλυκόλογα) για τις αρετές του Προσωπικού του Διδασκαλείου. Κι ανάμεσα σε άλλα για την ομόνοια, τη μοναδική ομόνοια του προσωπικού που δεν βρίσκεται σε κανένα άλλο Σχολειό της Ελλάδας! Του είπα για κάτι ιστορίες που είχα κιόλας ακούσει, αλλ’ αυτός τις δικαιολόγησε ρίχνοντας μονάχα κάποιο βάρος στην έλλειψη επιβολής, λόγω ανεπάρκειας στη μόρφωση, της Κας Πετυχάκη. Μου μίλησε για τη δραστηριότητα του Καραποστόλου και για το χρυσό χαραχτήρα του Καραμπλιά. Όλοι καλοί. Κ’ εγώ πιο καλός ακόμα! Και όμως, όπως έμαθα αργότερα, μόλις χθες η δις Σγουραμάνη τον επισκέφθηκε και του είπε όσα σέρνει η σκούπα κατά της Πετυχάκη!

Εγώ του ζήτησα να μεσολαβήσει στο Συμβούλιο για να δοθούν μερικές ελευθερίες στην πρωτοβουλία τού Διευθυντή του Διδασκαλείου. Υποσχέθηκε, με παρακάλεσε μάλιστα περνώντας από την Αθήνα να παρουσιασθώ στο Συμβούλιο κι ο ίδιος.

Η κουβέντα εξακολούθησε σε φιλικότατο τόνο, όμως εγώ όταν έφευγα είχα την υπόνοια που στερεώθηκε αργότερα περισσότερο: Πως ο Καραχρίστος δεν είχε μεγάλες πίστες, ούτε επομένως εντελή ειλικρίνεια. Πίσω από τα γλυκά του λόγια διαφαινόταν ο υπολογισμός και η υποκρισία. Ήταν βέβαια εργατικός και είχε ενδιαφέρον στη δουλειά του, όμως την πνοή, τον ενθουσιασμό, την ειλικρίνεια και το πάθος που είχα εγώ δεν τα είχε, όχι δεν τα είχε. Ο Καραχρίστος ήταν ένας κόσμος άντικρυς αντίθετος με το δικό μου και η σύγκρουση των δυο αυτών κόσμων ήταν μοιραία και θα γινόταν πολύ σύντομα!